स्वर संधि के प्रकार और उदाहरण - संस्कृत व्याकरण : Types and Examples of Vowel Sandhi - Sanskrit Grammar
स्वर वर्ग के मेल के कारण स्वर वर्णों में जो विकार उत्पन्न होता है उसे स्वर-सन्धि कहते हैं। इसके निम्नलिखित ५ भेद हैं।
१. दीर्घ-सन्धि (अक: सवर्ण दीर्घः)
दो समान स्वरों को मिलाकर एक दीर्घ स्वर हो जाता है। आ ई ऊ दीर्घ हैं (अ + अ = आ आ अ आ आ आ आ अ आआ) इसी प्रकार इ + इ = ई तथा उ + ऊ = ऊ आदि।
उदाहरण
दक्षिण + अरण्ये = दक्षिणारण्ये = अ + अ = आ
अधि + ईश्वर: अधीश्वरः । = इ + ई = ई
नदी + ईश: = नदीशः ।
भानु + उदय: = भानूदयः ।
पितृ + ऋणम् = पितॄणम् ।
श्री + ईश = श्रीशः
कार्य + आलय: = कार्यालयः
विद्या + आलय = विद्यालयः ।
राम + अयनम् = रामायणम् ।।
अवलोक्य + अचिन्तयत् = अवलोक्याचिन्तयत्
लोक + अपवादः = लोकापवादः ।
महा + अनुभाव: महानुभावः ।
मही + ईश: = महीशः
महत्त्व + आकांक्षी = महत्त्वाकांक्षी
सेवा + आश्रम = सेवाश्रमः ।
महा + आलय: = महालयः ।
दण्ड + अग्रम् = दण्डाग्रम्
देव + आत्मा = देवात्मा ।
देव + आलय = देवालयः ।
तथा + अहम = तथाहम् ।
तथा + अस्तु = तथास्तु ।
तत्र + आसीत् = तत्रासीत् ।
शिक्षा + अर्थी = शिक्षार्थी ।
विद्या + अर्थी =विद्यार्थी ।
स्थित + आत्मने = स्थितात्मने ।
२. गुण-सन्धि (आद्गुण:)
यदि अ वर्ण (अ या आ) के बाद इ या ई रहे तो दोनों को मिलाकर ए हो जाता है। यदि अ वर्ण के बाद उ या ऊ रहे तो दोनों को मिलाकर ओ हो जाता है, और यदि अ वर्ण के बाद ॠ हो तो दोनों मिलकर अर हो जाता है।
(ए ओ अर् गुण जानिए अई.ए. आईए अउ ओ अ ऋ अर् क्रम से)
उदाहरण
(अ + इ ए, आ + ईए, अउ ओ, अॠअर् क्रम से)
(अ +इए, आईए, अ + उ =ओ, अ + ॠ अर्)
परम + ईश्वर: = परमेश्वरः ।
लम्ब + उदर लम्बोदरः ।
परम + उदार = परमोदारः
देव + इति = देवेति ।
तव + इव = तवेव ।
मास + ऋतु: मासर्तुः
चन्द्र + उदयः = चन्द्रोदयः ।
महा + उदय = महोदयः ।
महा + ऋषिः = महर्षिः ।
अधम + ऋण = अधमर्ण: ।
उत्तम + ॠणः = उत्तमर्णः ।
सूर्य + उदयः = सूर्योदयः ।
गण + ईश: = गणेश |
सप्त + ऋषि = सप्तर्षि:
राजा + ऋषि = राजर्षिः ।
३. यण्-सन्धि | (इको यणचि)
यदि इ, उ, ऋ, और लृ के बाद अपने से भिन्न कोई स्वर हो तो इ का यू, उ काव्, ऋ का र् लृ का ल् होता है ।
नोट: संस्कृत में लृ भी एक स्वर है।
(इ उ ऋ लृ को करे य् व् र् ल् यण् हेतु ।)
उदाहरण
इति + आकर्ण्य = इत्याकर्ण्य |
इति + उक्त्वा = इत्युक्त्या
सुधी + उपास्य = सुध्युपास्य
मधु + अरि = मध्वरि ।
धातू + अंश: = धात्रंश
लृ + आकृति = लाकृतिः
अति + उक्ति = अत्युक्ति
नदी + अम्बू = नद्यम्बु
यदि + अपि = यद्यपि
अति + आचारः = अत्याचारः ।
पितृ + आदेश = पित्रादेशः ।
सु + आगतम् = स्वागतम् ।
इति + आदि = इत्यादि
भानु + इति = भान्विति
सरयू + अम्बु = सरय्खम्बु
अनु + अय = अन्वय ।
४. वृद्धि-सन्धि (वृद्धिरेचि)
यदि अ वर्ण (अ या आ) के बाद ए या ऐ रहे तो दोनों के स्थान पर ऐ हो जाता है, यदि अ वर्ण के बाद ओ या औ रहे तो दोनों के स्थान पर औ हो जाता है। (ऐ औ वृद्धि बखानिए ए ऐ ओ औ अ परे)
उदाहरण
एक + एकम् = एकैकम्
तथा + एव = तथैव ।
उदाहरण
सदा + एव = सदैव ।
जल + ओघ = जलौघः ॥
गंगा + ओष = गंगौघः ।
विद्या + ओष = विद्यौषः
धन + ओघ: = धनौषः ।
मत + ऐक्यम = मतैक्यम् ।
महा + ओषधि = महौषधि
तदा + एव = तदैव
अत्र + एव = अत्रैव
अद्य + एव = अद्यैव
तत्र + एव = तत्रैव
तव + ऐश्वर्यम् = तवैश्वर्यम् ।
पुत्र + एषणा = पुत्रैषणा
५. अयादि-सन्धि । (एचोऽयवायाव:)
यदि बाद में कोई स्वर रहे तो ए का अयू, ओ का अबू, ऐ का आयू और औ का आव् होता है। (ए ऐ ओ औ अयाय् अवाव्)
उदाहरण
शे + अन = शयनम् ।
ने + अनम् = नयनम्
पो + अनः = पवनः
गै + अक: = गायकः
विनै + अक: = विनायकः ।
गै + अनम् = गायनम्
भो + अनम् = भवनम् ।
पौ + अकः = पावकः
नै + अक: = नायकः
रात्रौ + अस्ताचल = रात्रावस्ताचल ।
हरे+ ए = हरये
मुने + ए = मुनये
१. पदान्त ए ओ ऐ और औ रहने पर अय् आदि के यू, व का विकल्प से लोप हो जाता है।
जैसे -
श्रियै + इति = श्रियायिति, श्रियाइति
हरे + इह = हरइह, हरयिह
साधो + इति = साधो इति, साधविति
तौ + इति = ताविति, तौ इति
२. पदान्त ए या ओ के बाद अ आये तो उसकी जगह पर खण्डाकार (5) हो जाता है। इसे पूर्वरूप कहते हैं।
सखे + अर्पय = सखेऽपय
विष्णो + अत्र = विष्णोऽत्र ।